अमेरिका र इजरायलले इस्लामिक गणतन्त्रको पतनका लागि परिस्थितिहरू कसरी सिर्जना गर्न सक्छन्

इरानमा शासन परिवर्तनका धेरै मार्गहरू छन्। सन् २०२० मा, हामी मध्ये दुई जना (एडेलम्यान र ताकेह) ले फरेन अफेयर्समा एक लेख लेखेका थियौँ जसमा हामीले इस्लामिक गणतन्त्रलाई उखेल्ने तरिका रेखांकन गरेका थियौँ। त्यतिबेला, हामीले बल प्रयोगको विकल्प बन्द भएको र बाह्य शक्तिहरूले शासनको शक्तिका स्रोतहरूलाई बिस्तारै कमजोर गर्न सक्ने मात्र अनुमान गरेका थियौँ। यो महिना इजरायलको इरानमाथिको हमलाले मिश्रणमा एक नयाँ र अस्थिर तत्व थपेको छ, तर आधारभूत तर्क उस्तै छ। शासन परिवर्तनका सबै अवस्थाहरूमा, सफलताको लागि अपरिहार्य पूर्वशर्तहरू हुन् ः सरकार कमजोर हुन्छ र जनता साहसी बन्छ।

गत हप्तामा, इजरायलले पहिलो अवस्थालाई स्थापित गर्न धेरै कुरा गरेको छ। यसले इरानका प्रमुख आणविक सुविधाहरूलाई मात्र अक्षम बनाएको छैन, तर इरानको सैन्य नेतृत्वलाई पनि लगभग नेतृत्वविहीन बनाएको छ। यो लेख लेख्ने बेलासम्म, इजरायलले ३१ मध्ये २० प्रान्तहरूमा हमला गरेको छ र धेरै जनरलहरू र वैज्ञानिकहरूको हत्या गरेको छ। यसले इरानको आर्थिक सम्पत्तिहरू भने धेरैजसो बचेको छ, यद्यपि यसले घरेलु तेल र ग्यास उत्पादन र वितरण सुविधाहरूलाई निशाना बनाएको छ। आलोचकहरूले यो इजरायली कारवाहीको उद्देश्य शासन परिवर्तन हो भनेका छन्, तर यो भन्नु बढी सही हुन्छ कि शासन परिवर्तन इजरायलको आक्रमणको सहायक लाभको रूपमा उदय हुन सक्छ।

सर्वोच्च नेता अली खामेनीलाई व्यापक रूपमा अपमानित गरिएको छ। उनले एक समय मध्यपूर्वमा अमेरिकालाई इराकमा पराजित गर्न सहयोग गर्ने र इजरायललाई घातक प्रोक्सीहरूबाट घेरा हाल्ने नेताको रूपमा प्रभाव जमाएका थिए। उनले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायलाई चुनौती दिए र इरानको आणविक कार्यक्रम विस्तार गरे, धर्मतन्त्रलाई बमको नजिक पु¥याए। उनको वैदेशिक सफलताले उनको घरेलु प्रभुत्वलाई सुदृढ बनायो। तर लेवानान र गाजामा इरानको “प्रतिरोधको अक्ष” को पतन र इजरायलको वर्तमान इस्लामिक गणतन्त्रको धमिलोपनले अनिवार्य रूपमा कुन प्रश्न उठाएको छ भने यस्तो उलटफेरले तानाशाहीलाई उखेल्न सक्छ कि ? यो सम्भव छ, तर इजरायलले धर्मतन्त्रको पुलिस राज्यको जबरजस्ती शक्तिहरूलाई चकनाचुर गर्न धेरै कुरा गर्नुपर्नेछ—र ठूलो संख्यामा नागरिकहरू, विशेष गरी महिला र बालबालिकाहरूलाई मार्ने सैन्य कारवाहीहरू बिना नै ।

शासन घुँडा टेक्दै
आफ्नो चार दशकभन्दा बढी समयको सत्तामा, इस्लामिक गणतन्त्रले जन विद्रोहहरूको आफ्नो हिस्सा सामना गरेको छ। प्रत्येक दशकमा, अर्को सामाजिक वर्ग क्रान्तिकारी गठबन्धनबाट अलग भयो। १९७९ को क्रान्ति पछि चाँडै विद्यार्थीहरू र उदारवादीहरू पहिलो निशाना बने। यो २००९ को ग्रीन मुभमेन्टको समयमा मध्यम वर्गका तत्वहरूले पछ्याए र अन्तमा, २०१० को अन्तमा, मजदुर गरीबहरू, जसको नाममा आन्दोलन चलाइएको थियो। शासनले सधैँ यी विद्रोहहरूलाई परास्त ग¥यो। तिनीहरूले कहिल्यै महत्वपूर्ण जनसमर्थन प्राप्त गरेनन्, किनकि धेरैजसो मानिसहरूले शासनको रिभोल्युशनरी गाड्र्स, बसिज मिलिशिया, सडकका गुण्डाहरू जो प्राधिकरणलाई सहयोग गर्छन्, र सर्वव्यापी गुप्तचर मन्त्रालयलाई पराजित गर्न धेरै क्रूर र अडिग छन् भन्ने विश्वास गरे। एकपटक सुरक्षा बलहरूले पर्याप्त प्रदर्शनकारीहरूलाई मार्न र यातना दिन शुरू गरेपछि, २०१७ र २०१९ मा विद्रोहमा परिणत भएका प्रदर्शनहरू बिस्तारै कमजोर भए। इरानीहरूमा आफ्नैका लागि, यो गहिरो निराशाजनक चक्र भएको छ, जुन पछिल्लो पटक २०२२ मा धार्मिक नैतिकता पुलिसले हिरासतमा लिएकी युवती मह्सा अमिनीको मृत्युपछि भएको प्रदर्शनहरूमा अनुभव गरिएको थियो।

अब, इजरायली बमबारीका दिनहरू पछि, शासन र इरानी जनता दुवै आघातमा परेका देखिन्छन्। जब कुराहरू शान्त हुन्छन्, निश्चित रूपमा हिसाबकिताबहरू बराबर हुनेछन्, सम्भवतः सत्ताधारी अभिजात वर्ग भित्र पनि, जब सुरक्षा, धार्मिक, र राजनीतिक प्रतिष्ठानका शक्ति दलालहरूले आफ्ना चक्कुहरू निकाल्छन्। उदाहरणका लागि, रिभोल्युशनरी गाड्र्सका सदस्यहरूले इजरायली हमलालाई निरोध गर्न सकने परमाणु हतियार विकास गर्न नसकेकोमा नागरिक नेतृत्वलाई दोष दिन सक्छन्। ८६ वर्षीय सर्वोच्च नेताले गाड्र्सका युवा सदस्यहरूसँग कठिन समय सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ, जसले अधिक आक्रामक परमाणु नीति चाहन्छन् । उनीहरूले अरबौँ डलर खर्च भएको प्रशंसित परमाणु कार्यक्रम अब खण्डहरमा पुगेकोमा दुखी हुनेछन्। (यसको वास्तविक वित्तीय लागत सम्भवतः सयौँ अरब डलरमा पुग्छ, पश्चिमले इरानमाथि लगाएका प्रतिबन्धहरूको कारणले गुमाएका व्यावसायिक अवसरहरूको कारण।)

यद्यपि इजरायलले देशमा धेरै महत्वपूर्ण व्यक्तिहरूलाई मारेको छ, र पनि इस्लामिक गणतन्त्रका सबै रोगहरू अझै पनि कायम छन्। यहाँ भ्रष्टाचारमा डुबेको धर्मतन्त्र रहन्छ। सरकारका मन्त्रालयहरू जस्ता मूल संस्थाहरू उन्नत क्षयको अवस्थामा छन् र विशेष गरी बढ्दो मुद्रास्फीतिका कारण सामाजिक असमानता गहिरिएको छ। केही पर्यवेक्षकहरूले कल्पना गरेअनुसार इजरायलको हमलाले राष्ट्रवादी उत्साहलाई उत्तेजित गर्नेछ जसले शासनलाई संरक्षण गर्नेछ। तर राज्य र समाज बीचको बन्धन धेरै विच्छेद भएको छ जसले गर्दा यस्तो परिणाम सम्भव छैन। विगतका प्रदर्शनहरूमा, इरानी जनताले आफ्नो दुर्दशाको लागि बाह्य व्यक्तिहरूलाई होइन, आफ्नो शासनलाई दोष दिएका छन्। अर्को प्रमुख प्रदर्शन आन्दोलन निश्चित रूपमा उदय हुनेछ। प्रश्न के उठ्छ भने इजरायल र संयुक्त राज्य अमेरिकाले आन्दोलनको पक्षमा आफ्नो वजनलाई कसरी झुकाउने छन्।

गुण्डा टोलीको भ्रमण
यदि शासनले आफ्नो परमाणु खोज छोड्न सहमत भएमा यसलाई जीवनरेखा प्रस्ताव पाउने प्रलोभन हुनेछ। अमेरिकी दायाँ र बायाँका “यथार्थवादीहरू” विदेशमा मानवअधिकार र प्रजातन्त्रको प्रचारमा गहिरोरुपले असहज छन्। उनीहरूले यसलाई अमेरिकी हतियारको रूपमा प्रभावकारी देख्दैनन्।

शासनले सधैँ पश्चिमले आफ्नो परमाणु महत्वाकांक्षामा ध्यान केन्द्रित गर्न रुचाएको छ, न कि यसको आन्तरिक समस्याहरूमा। धेरै अमेरिकी र इजरायलीहरूले पनि मुस्लिमहरूका लागि मानवअधिकारलाई समर्थन गर्न ठूलो चासो देखाएका छैनन्। तर इजरायलीहरू अब धेरै हदसम्म यो कुरामा सचेत देखिन्छन् कि यो वकालत, यदि यो केवल इरानीहरूमा लागू भए पनि, इस्लामिक गणतन्त्र टुक्रिन सक्ने सम्भावनालाई सुदृढ गर्छ। इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतन्याहू, जसले शासनलाई “कमजोर” भनेका छन् र इरानीहरूलाई यसको विरुद्ध उठ्न आह्वान गरेका छन्, र मोसाद, इजरायली गुप्तचर एजेन्सी, दुवैले इरानीहरूलाई आधारक्षेत्रबाट समर्थन गर्न गम्भीर रूपमा सोच्न इच्छुक देखिन्छन्।

ट्रम्पले अहिले इस्लामिक गणतन्त्रको “पूर्ण आत्मसमर्पण” को माग गरेका छन्, जसको अर्थ शासनले आफ्नो संवर्धन गतिविधिहरू र परमाणु हतियार कार्यक्रम छोड्नुपर्छ। इरानी नेताहरूलाई यति सजिलै सहमत हुने देख्न गाह्रो छ; उनीहरूले यसको सट्टा कूटनीतिक प्रक्रियामा सहमत हुन सक्छन् र पर्याप्त सहुलियतहरू माग गर्न सक्छन्, जस्तै इरानले निश्चित स्तरभन्दा माथि युरेनियम संवर्धन गर्न नसक्ने स्वीकार गर्नु, धेरै आवश्यक विश्राम प्राप्त गर्न। यद्यपि, एक राम्रो नीतिले हतियार नियन्त्रणलाई आफ्नो एकमात्र आकांक्षाको रूपमा हटाउन आवश्यक हुनेछ।

राज्य र इरानी समाज बीचको बन्धन विच्छेद
हवाइ हमलाबाट शासन परिवर्तन लागू गर्ने सफलताको ठूलो रेकर्ड नभए पनि, इजरायलले चिंगारीहरू उडाउन धेरै कुरा गर्न सक्छ। इरानलाई निशस्त्र गर्नमा केन्द्रित सैन्य अभियानले शासनका प्रवर्तकहरूलाई ध्यान केन्द्रित गर्न आवश्यक छ। रिभोल्युशनरी गाड्र्सको नेतृत्व तहलाई ध्वस्त गरिएको छ तर यसका धेरै सैन्य आधारहरू अझै अक्षुण्ण छन् र तिनलाई निशाना बनाउनुपर्छ। आन्तरिक संकटको समयमा शासनको पहिलो रक्षा रेखा यसको गुण्डा टोली, बसिज हो, जुन गाड्र्सको नियन्त्रणमा छ। बसिजले इरानी जनताविरुद्ध ठूला अपराधहरू गरेको छ। यसका स्थापनाहरू, पुलिस सुविधाहरू र सैन्य आधारहरू सहित, निशाना सूचीमा हुनुपर्छ। त्यसैगरी, देशभरका धेरै कार्यालयहरू भएको गुप्तचर मन्त्रालय पनि। यस्ता बमबारीहरूले यी बलहरूलाई स्थायी रूपमा नष्ट गर्दैन; यद्यपि, यसले शासनको उच्च तहमा आफ्ना पैदल सैनिकहरू र अनुसन्धानकर्ताहरूको उपलब्धता र विश्वसनीयताको बारेमा संदेहको मात्रा इन्जेक्सन गर्नेछ।

इजरायलले इरानको अर्थतन्त्रलाई अपाङ्ग बनाउन आफ्नो अभियान विस्तार गर्नुपर्नेछ। इजरायली वायुसेनाले थप तेल र ग्यास पूर्वाधारलाई अक्षम बनाउन आवश्यक हुनेछ। शासनले आफ्नो संरक्षण सञ्जालमार्फत आंशिक रूपमा आफ्नो शक्ति कायम राख्छ। आफ्ना मूल समर्थकहरूलाई वित्तीय दायित्वहरू पूरा गर्न नसक्दा, यसका तहगत प्रणालीबाट विचलनहरू सम्भवतः उल्लेखनीय रूपमा बढ्नेछन्। यद्यपि, यस्ता हमलाहरु शल्यक्रियात्मक बन्नु पर्छ र नागरिक हताहतहरूलाई यथासम्भव सीमित गर्नुपर्छ।

शासन परिवर्तन नीतिको सबैभन्दा महत्वपूर्ण चुनौती हवाई हमला समाप्त भएपछि कार्यमा केन्द्रित रहनु हो। एकपटक इरान निशस्त्र भएपछि, इजरायल र संयुक्त राज्य अमेरिका टाढा हिँडेर अन्यत्र हेर्न प्रलोभित हुन सक्छन्। त्यसको सट्टा, त्यही क्षणमा शासनमाथि दबाव बढाउनुपर्छ। संयुक्त राज्य अमेरिकाले प्रतिबन्धहरू कायम राख्नुपर्छ र इरानको विश्व व्यापारमा प्रवेश गर्ने मार्गहरू जाँच गर्नुपर्छ। मोसाद, जसले इरान भित्र काम गर्ने ठूलो क्षमता प्रदर्शन गरेको छ, ले आफ्ना गुप्त अपरेशनहरूलाई तीव्र बनाउनुपर्छ, किनकि सीआइएले ऐतिहासिक रूपमा, कम्तीमा १९७० को दशकदेखि, यसका लागि लगभग कुनै रुचि देखाएको छैन।

मार्गको अन्त्य
वर्तमान इजरायली हमला समाप्त भएपछि इरानी सरकार कति कमजोर हुन सक्छ भनेर विचार गर्दा, इस्लामिक गणतन्त्रलाई राजनीतिक रूपमा अस्थिर राख्न धेरै कुरा आवश्यक नहुन सक्छ। र सामाजिक मिडिया र अन्य च्यानलहरू मार्फत तीव्र अमेरिकी प्रचार अभियानले मुल्लाहहरूको विनाशकारी र भ्रष्ट शासनलाई निरन्तर पर्दाफास गर्नुपर्छ। इरानी अभिजात वर्गले विदेशमा धेरै पैसा जम्मा गर्छ। न्यूनतम रूपमा, अमेरिकी कोषागारले ती रकमहरूलाई ट्र्याक र उजागर गर्नुपर्छ। र इरान भित्र जुनसुकै र जहाँसुकै विपक्षी बलहरू उदय हुन्छन्, संयुक्त राज्य अमेरिकाले तिनीहरूलाई सम्भव भएसम्म वित्तीय समर्थन र प्राविधिक सहायताले सहायता गर्नुपर्छ, जबसम्म यी बलहरू राजनीतिक रूपमा चरमपन्थी छैनन् भने ।

इरान इरानीहरूको हो। अन्तमा, उनीहरू नै हुन् जसले आफ्नो देशको दिशा निर्धारण गर्न सक्छन्। उनीहरू १९०६, १९२२, र १९७९ मा सडकमा निस्केका थिए, र उनीहरूले फेरि त्यसो गर्नेमा भरोसा गर्न सकिन्छ। संयुक्त राज्य अमेरिका र इजरायलले शासनलाई कमजोर बनाउन र यसका कमजोरीहरूलाई उजागर गर्न मात्र गर्न सक्छन्। इस्लामिक गणतन्त्रले यो महिनाका हमलाहरूले उत्पन्न गरेको जस्तो संकटको सामना कहिल्यै गरेको छैन। यो एक ठूलो विडम्बना हो कि इजरायल—इरानी नेतृत्वद्वारा निरन्तर रूपमा क्रूर, गैरकानूनी औपनिवेशिक बस्ती राज्यको रूपमा बदनाम गरिएको छ, जसले विश्वभर मुस्लिमहरूलाई अपमानित गर्ने लक्ष्य राख्छ—उसले, सम्भवतः, लामो समयदेखि कष्ट भोगिरहेका इरानी जनताको लागि नयाँ भविष्यको ढोका खोलेको छ।

एरिक एडेलम्यान सेन्टर फर स्ट्राटेजिक एन्ड बजेटरी एसेसमेन्ट्सका काउन्सीलर हुन्। उनले १९९८ देखि २००१ सम्म फिनल्यान्डमा अमेरिकी राजदूत, २००३ देखि २००५ सम्म टर्कीमा अमेरिकी राजदूत, र २००५ देखि २००९ सम्म अमेरिकी रक्षा उपमन्त्री (नीति) को रूपमा काम गरेका थिए ।
रेउल मार्क गेरेक्चट फाउन्डेशन फर डिफेन्स अफ डेमोक्रेसीजका आवासीए स्कलर हुन्। यसअघि, उनी सेन्ट्रल इन्टेलिजेन्स एजेन्सी (सीआइए) का अधिकारीका रुपमा क्रियाशील रहँदा उनले इरानसँग सम्बन्धित मुद्दाहरूमा काम गरेका थिए ।
रे ताकेह काउन्सिल अन फरेन रिलेसन्सका वरिष्ठ फेलो र “द लास्ट शाहः अमेरिका, इरान, एन्ड द फल अफ द पहलवी डायनास्टी“ पुस्तकका लेखक हुन्।

फरेन अफेयर्सबाट, २० जून २०२५