नेपालमा पत्रकारिता एउटा सशक्त सामाजिक यन्त्रका रूपमा स्थापित भइसकेको छ। जनताको आवाज बनेर, शासकलाई सचेत गराएर र समाजका पीडितको कथा दुनियाँसामु ल्याएर पत्रकारिता आज पनि लोकतन्त्रको चौथो अंगका रूपमा खरो उभिएको छ। तर समयसँगै पत्रकारिता क्षेत्रभित्र विकृतिहरू पनि मौलाउँदै गएका छन्। तथापि, यिनै विकृतिहरूलाई सुधार्दै नेपाली पत्रकारिता अझ जिम्मेवार, पेशागत र जनमुखी बन्दै गएको सकारात्मक परिवर्तन पनि उल्लेखनीय छ।
पत्रकारिताको महत्त्व
नेपालको इतिहास हेर्ने हो भने, राणा शासनदेखि प्रजातन्त्रको आन्दोलनसम्म, जनआन्दोलनदेखि संविधान निर्माणसम्म, पत्रकारिता सदैव अग्रपंक्तिमा रहेको छ। रेडियो नेपाल, गोरखापत्र जस्ता संस्थागत माध्यमदेखि अनलाइन मिडिया र नागरिक पत्रकारितासम्मको यात्राले देखाउँछ कि नेपाली पत्रकारिता निरन्तर रूपान्तरण हुँदै आएको छ।
सञ्चारकर्मीहरू कठिन परिस्थितिमा पनि सत्य बोल्ने साहस राख्छन्। दूरदराजका भेगमा, जोखिमपूर्ण अवस्थामा काम गरिरहेका पत्रकारहरूले लोकतन्त्रको जग बलियो बनाउन ठूलो योगदान दिएका छन्।
मौलाउँदै गएको विकृति
तर पछिल्लो समयमा केही विकृतिहरू पत्रकारिता क्षेत्रमा देखिएका छन्। उदाहरणका लागि, मिडियाको प्रयोग व्यक्तिगत स्वार्थ पूर्तिको माध्यम बन्न थालेको छ। केही पत्रकारहरू राजनीतिक दलसँग नजिक भएर समाचारको निष्पक्षता गुमाइरहेका छन्। पीआर पत्रकारिता, सेतोकप पत्रकारिता, चरित्र हत्या गर्ने उद्देश्यले लेखिएका समाचारहरू, र सेन्सेशनल हेडलाइनहरूले पाठकको विश्वास गुमाउने खतरा बढाएको छ।
सामाजिक सञ्जालको आगमनपछि ‘कोही पनि पत्रकार’ बन्ने प्रवृत्ति, स्रोतको अभावमा अपुष्ट समाचार प्रकाशन, र विज्ञापनको लोभमा समाचारलाई नजरअन्दाज गर्ने चलनले पत्रकारिता क्षेत्रको आन्तरिक मूल्य र आस्थामा आघात पु-याएको छ।
सुधार र सकारात्मक पहल
तर यिनै चुनौतीहरूको बीचमा पनि नेपालमा पत्रकारिता क्षेत्रलाई सुधार्न सकिने बलियो आधार छ। पहिलो कुरा, पत्रकारिता केवल जागिर होइन, यो जिम्मेवारी हो भन्ने बुझाइ बिस्तारै गहिरिँदै गएको छ। नयाँ पुस्ताका पत्रकारहरू पेशागत आचारसंहिता, तथ्यमा आधारित रिपोर्टिङ, र अनुसन्धानमूलक पत्रकारितातर्फ आकर्षित हुँदैछन्।
केही मिडिया हाउसहरूले आफ्नो सम्पादकीय नीति स्पष्ट रूपमा जनसमक्ष ल्याएका छन्। प्रेस काउन्सिल नेपालले पत्रकार आचारसंहिताको पालनामा कडाइ गरेको छ। सञ्चार शिक्षालयहरूमा व्यावसायिक पत्रकारिता पढाइ बढाइएको छ। यसले पत्रकारिता पेशालाई अझ योग्य, पारदर्शी र उत्तरदायी बनाउन सघाउ पुर्याइरहेको छ।
समाधानका उपायहरू
नेपालमा पत्रकारिताको सुदृढीकरण गर्न निम्न उपायहरूलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ:
- पेशागत प्रशिक्षण: नियमित तालिम, सेमिनार र कार्यशालाहरूले पत्रकारहरूलाई बदलिंदो प्रविधि, तथ्यपुष्टि, तथ्य संकलनका आधुनिक विधिमा दक्ष बनाउन सक्दछ।
- स्रोतको सुरक्षा: समाचार स्रोतको गोपनीयता कायम राख्नु, पत्रकारको सुरक्षा सुनिश्चित गर्नु र दबाबमुक्त वातावरण सिर्जना गर्नु अत्यावश्यक छ।
- स्वतन्त्रता र उत्तरदायित्व: पत्रकारले स्वतन्त्र रिपोर्टिङ गर्न पाउने सुनिश्चितता हुनुका साथै समाचारको सत्यता, निष्पक्षता र सन्तुलनमा प्रतिबद्ध रहनु आवश्यक छ।
- सम्पादकीय स्वतन्त्रता: सञ्चार संस्थाले विज्ञापनदाता वा राजनीतिक शक्तिको दबाबमा नपरी सम्पादकीय स्वतन्त्रता कायम राख्नुपर्छ।
- नैतिक मूल्यको प्रवर्धन: पत्रकारिता केवल घटना लेख्ने होइन, मूल्य, निष्ठा र सेवा भावका साथ समाजलाई सही दिशा दिने माध्यम हो भन्ने मान्यता बलियो बनाउनु पर्छ।
शक्ति होइन, सेवा हो पत्रकारिता
आजको नेपालमा पत्रकारिता केवल समाचार लेख्ने काम मात्र होइन—यो सामाजिक परिवर्तनको वाहक हो। जब आवाजविहीनको आवाज बन्छ, जब अन्यायको विरोधमा कलम उठ्छ, तब पत्रकारिता लोकतन्त्रको मेरुदण्ड बन्न पुग्छ।
थुप्रै उदाहरणहरू छन् जहाँ पत्रकारिताले व्यवस्था परिवर्तनमा, पीडितका लागि न्यायमा, भ्रष्टाचारको पर्दाफासमा र सचेत समाज निर्माणमा निर्णायक भूमिका खेलेको छ। तर साथसाथै हामीले स्वीकार गर्नैपर्छ—केही भुलभुलैया पनि छन्, जहाँ पत्रकारिता आफ्नो बाटो बिराउँदैछ।
विकृतिको छायाँ : कहाँ चुक्यौं हामी?
पछिल्ला केही वर्षहरूमा पत्रकारिताको मूल मर्मबाट विचलन भएका दृश्यहरू आम पाठकले अनुभूत गरिरहेका छन्। “हेडलाइन पत्रकारिता”, तथ्यभन्दा भावनालाई प्राथमिकता, सेन्सेसनल समाचार, विज्ञापनदाताको प्रभाव, र राजनीतिक दलको पक्षधरता—यी सबै पत्रकारिताको मौलिक चरित्रमा लागेको धब्बा हुन्।
समाचारभन्दा ‘भ्यूज’ महत्वपूर्ण हुन थालेका छन्। तथ्यभन्दा ‘रुमर’ले ट्राफिक ल्याउन थालेको छ। र यही प्रवृत्तिले पाठकको विश्वास गुमाउने स्थितिमा पुर्याइरहेको छ।
तर आशा बाँकी छ – उज्यालो पनि उस्तै चम्किलो छ
तर, नेपाली पत्रकारिता केवल विकृति मात्र होइन। यो क्षेत्रभित्र परिवर्तन चाहने नयाँ पुस्ता छ, जसको आँखामा समाज बदल्ने सपना छ। उनीहरू तथ्यमा आधारित रिपोर्टिङ गर्न चाहन्छन्, अनुसन्धानमूलक लेख लेख्न चाहन्छन्, र जनताको पक्षमा कलम चलाउन प्रतिबद्ध छन्।
केही स्वतन्त्र अनलाइन प्लेटफर्महरू, युट्युब च्यानलहरू, र अनुसन्धान पत्रकारितामा आधारित पोर्टलहरू अहिले यस्तै सकारात्मक परिवर्तनको नेतृत्व गरिरहेका छन्। उनीहरूले जनताको मुद्दा उठाएका छन्, सूचना स्रोतको सत्यता प्रमाणित गरेका छन्, र गहिरो अध्ययनसहित लेख प्रकाशित गरिरहेका छन्।
प्रेस काउन्सिल नेपाल, पत्रकार महासंघ, सञ्चारकर्मी संघ, र विश्वविद्यालयहरूले पनि पेशागत आचारसंहिता, मिडिया साक्षरता र पत्रकार सुरक्षा जस्ता विषयमा सक्रिय भूमिका खेलेका छन्।
अब के गर्ने? बाटो यहीँबाट सुरु हुन्छ
अब पत्रकारिता फेरि आफ्नै आत्मासँग भेटिने बेला आएको छ। झुट होइन, सत्यले विजय पाओस्। सनसनी होइन, सन्तुलन स्थापित होस्।
यसका लागि केही महत्वपूर्ण काम गर्न जरुरी छ:
- पत्रकारिता शिक्षाको सुधार: विश्वविद्यालयस्तरमा व्यावसायिक पत्रकारिता, मिडिया एथिक्स र डिजिटल ट्रेन्डहरूमा केन्द्रित शिक्षालाई सुदृढ बनाइनुपर्छ।
- सम्पादकीय स्वतन्त्रता: मिडिया हाउसहरू मालिकको नाफा केन्द्रित मानसिकताबाट मुक्त हुँदै सम्पादक र पत्रकारलाई स्वतन्त्रतापूर्वक काम गर्न दिने वातावरण बनाउनुपर्छ।
- नैतिक आचरणको पुनर्जागरण: पत्रकारको आचरण नै पत्रकारिताको सम्मान हो। जब पत्रकार इमानदार हुन्छ, उसले जनताको विश्वास जित्छ।
- जनताको सहभागिता: पाठक, दर्शक र नागरिकहरू स्वयंले पनि जिम्मेवार पत्रकारिता पहिचान गर्न सिक्नुपर्छ। गलत समाचारको प्रतिकार र सत्यको समर्थन समाजकै कर्तव्य हो।
निष्कर्ष : पत्रकारिताको नयाँ युग सुरु हुँदैछ
नेपालको पत्रकारिता अहिले दोभानमा उभिएको छ—जहाँ एउटा बाटो गन्तव्य बिर्सिएको देखिन्छ, तर अर्को बाटो पुनर्जागरण र यथार्थको उज्यालोले भरिएको छ। हामी कुन बाटो लिन्छौं, त्यो हामी सबैको सामूहिक निर्णय हो।
हामी पत्रकारितालाई फेरि विश्वासको शिखरमा पुर्याउन सक्छौं—यदि हामी सत्यमा अडिग रह्यौं भने। विकृतिका भीरहरूबीच पनि साँचो पत्रकारिता पानीजस्तै बाटो बनाउँदै अगाडि बढ्न सक्छ। किनकि, अन्त्यमा, पत्रकारिता शक्ति होइन, सेवा हो। कलम त बाँकी छ, अब विश्वास लेख्ने बेला आएको छ।
गरिरहेका चुनौतीहरू समाधान गर्नका लागि पत्रकार स्वयंमा सुधार आवश्यक छ। यस्ता सुधारहरू पेशागत, नैतिक, व्यवहारिक र प्रविधिमैत्री हुनुपर्छ। तल उल्लेख गरिएका प्रमुख बुँदाहरू नेपाली पत्रकारहरूमा सुधारिनुपर्ने क्षेत्रको प्रतिनिधित्व गर्छन्:
१. तथ्यमा आधारित पत्रकारिता (Fact-based Reporting)
- अनुमान, अफवाह र अपुष्ट सूचनाका आधारमा समाचार लेख्ने प्रवृत्ति हटाउनुपर्छ।
- रिपोर्टिङ गर्दा स्रोत पुष्टि गर्ने, क्रस-चेक गर्ने अभ्यास मजबुत पार्नुपर्छ।
२. पत्रकारिता आचारसंहिता पालना
- निष्पक्षता, सन्तुलन र वस्तुगततामा आधारित लेखन गर्नुपर्छ।
- निजी राय र समाचारको सीमारेखा स्पष्ट छुट्याउनु जरुरी छ।
३. राजनीतिक पूर्वाग्रहबाट टाढा रहने
- कुनै दल विशेषको प्रवक्ता बन्ने होइन, जनताको प्रतिनिधिका रूपमा काम गर्ने चेतना विकास गर्नुपर्छ।
- पत्रकारिताको स्वतन्त्रता र निष्पक्षता कायम राख्नुपर्छ।
४. आर्थिक इमानदारी
- पैसा वा विज्ञापनको लोभमा समाचारको मर्म बिगार्ने काम त्यागिनुपर्छ।
- “पेड न्यूज”, “ब्ल्याकमेलिङ पत्रकारिता” जस्ता प्रवृत्तिमाथि रोक लगाउन पत्रकार स्वयम् सचेत हुनुपर्छ।
५. डिजिटल साक्षरता र नयाँ प्रविधिको प्रयोग
- डिजिटल उपकरण, तथ्य जाँच गर्ने प्रविधि (fact-checking tools), डाटा पत्रकारिता, मल्टिमिडिया प्रोडक्सनमा दक्षता बढाउनु आवश्यक छ।
- गलत सूचना (disinformation) विरुद्ध लड्न प्रविधिमैत्री बन्नुपर्छ।
🤝 ६. समाजप्रति उत्तरदायित्व
- पत्रकार केवल सूचनाकर्मी होइन, समाज परिवर्तनको संवाहक पनि हो।
- पीडित, अल्पसंख्यक, सीमान्तकृत समुदायको आवाज बन्ने जिम्मेवारी बिर्सनु हुँदैन।
📖 ७. निरन्तर सिकाइ र आत्मसमीक्षा
- नयाँ विषयवस्तुमा अध्ययन, प्रशिक्षणमा भाग लिने, विदेशी पत्रकारिताको अभ्यास अध्ययन गर्ने बानी बसाल्नुपर्छ।
- आफ्ना अघिल्ला लेख/रिपोर्टको आत्मसमीक्षा गर्दै सुधार गर्ने संस्कार विकास गर्नुपर्छ।
🧠 ८. आलोचना सहने र संवाद गर्ने क्षमता
- आलोचना भएमा झोंक वा अभद्रता होइन, तथ्य र तर्कका आधारमा जवाफ दिने परिपक्वता चाहिन्छ।
- सामाजिक सञ्जाल वा जनस्तरसँग संवाद गर्ने सीप र संयम आवश्यक छ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस्