पत्रकारहरूले संसद परिसरमा आफ्नो आवागमनमा लगाइएको प्रतिबन्धको विरोधमा प्रदर्शन गरेका छन्।
पुरानो संसद भवनको गेट नम्बर १२ नजिकै पत्रकारहरूका लागि बनाइएको ‘ग्लास हाउस’–यसको योग्यताका बाबजुद–मिडियाका लागि सङ्कुचित हुँदै गएको ठाउँको नवीनतम प्रतीक हो।

पत्रकारहरूले यस १० गुणा १० दस फिटको डिब्बा जस्तो संरचनामा बस्न र पर्खनु पर्छ । यहाँ दुईवटा टिभी स्क्रिन भएको वातानुकूलित काँचको घरमा परिणत गरिएको कन्टेनर, र पानी, चिया र कफीका लागि सुविधाहरू छन् । राजनीतिज्ञहरूले त्यहाँ भित्र गएर बसिरहेका मिडियाका व्यक्तिहरूसँग कुरा गर्न सक्छन् यदि तिनीहरू चाहन्छन्ल भने, यो लगभग उनीहरूलाई दिइएको अनुग्रह जस्तै हो ।

पुराना दिनमा नयाँ संसद भवन निर्माण हुनुअघि संसद परिसरमा दुईवटा क्यानोपी हुन्थ्यो जहाँ पत्रकारहरू, विशेष गरी टिभी पत्रकारहरू सांसद र मन्त्रीहरू संसद भवनबाट बाहिर निस्कँदा (गेट १२,१ र ४ बाट) समात्न हतारिएर पर्खन्थे र भित्र के भइरहेको छ भनेर उनीहरूको प्रतिक्रिया लिनसक्थे। उनीहरूले सास्दहरुलाई घेर्थे , उनीहरूको नाकमुनि माइक राख्थे र प्रश्नहरू सुट गर्थे।

नयाँ भवन बनेपछि पत्रकारहरूले नयाँ भवनको छ वटा गेटमध्ये एउटा मकर गेटबाट सांसदहरू कति बेला बाहिर निस्केलान् भनेर पर्खनुपर्छ । पहिले पनि, मकर गेट वरपरको क्षेत्रमा एक प्रकारको घेरा थियो–पत्रकारहरू यसको मुनि हाँस्छन् र प्रायः सांसदहरूसँग कुरा गर्न गेटतर्फका सिँढीहरू चढ्छन्।मकर गेट अब सांसदहरूको प्रयोगका लागि मात्र हो। पत्रकारहरू ब्यारिकेड गरिएको क्षेत्र बाहिर घन्टौँसम्म (जुलाई–अगस्टको आर्द्र गर्मीमा) झुन्डिएको देखिन्छ। वा तिनीहरू राजनीतिक नेताहरू उनीहरूकहाँ आउने पर्खाइमा काँचको डिब्बा भित्र बढी आरामसँग बस्न सक्छन्।

नयाँ संसदमा मिडियाका लागि थोरै ठाउँ छ। त्यहाँ, निस्सन्देह, प्रेस ग्यालरीहरू छन्, तर अहिले अनुमति दिइएका पत्रकारहरूको संख्या धेरै कम छ। सन् १९२७ मा एडवर्ड लुटियन्स र हर्बर्ट बेकरद्वारा डिजाइन गरिएको पुरानो भवनमा सम्भवभन्दा बढी मानिसहरूलाई समायोजन गर्नु नयाँ संरचनाको पछाडिको एउटा उद्देश्य थियो।

नयाँ संसदमा मिडिया लाउन्ज र ब्रिफिङ रुम छ, तर तिनीहरू बाहिर रहेका छन्।  समाचार बनाउन सजिलोको लागि भन्दै तहखानेमा एउटा वर्कस्टेशन पनि बनाइएको छ।

के उल्लेखनीय छ भने यो खाली ठाउँहरूको अभाव हो, जहाँ राजनीतिज्ञ र मिडियाका व्यक्तिहरू एक कप चिया र कफीमा बस्न र च्याट गर्न सक्छन्। जहाँ जीवन्त, बहुल र गतिशील लोकतन्त्रमा संवाद हुन सक्छ। काँचको डिब्बा एक पटकको  जीवन्त, अग्लो गुम्बज भएको ‘सेन्ट्रल हल’ बाट सानो, सङ्कुचित ‘काँचको घरू मा ‘पुरानो’ बाट ‘नया’ हुने क्रममा भएको परिवर्तनको सम्झना पनि हो।

केन्द्रीय हल अझै पनि पुरानो भवन (संविधान सदन) मा छ तर मिडियालाई अब त्यहाँ जाने अनुमति छैन। त्यहाँ स्ट्यान्डअप फ्यानहरू अझै पनि बिस्तारै धेरै टाढा घुम्छन्ः स्वतन्त्र र आधुनिक भारतको जग बसाल्नेहरू– नेहरू, सरदार पटेल, सी राजगोपालाचारी, मौलाना आजाद र अन्य धेरैको चित्रहरू–ले अझै पनि यसको पर्खालहरू सजाउँछन्। त्यहाँ एक छेउमा गान्धी र अर्को छेउमा सावरकर छन्, जसले दुई विचारधाराको प्रतिनिधित्व गर्छन्।

सेन्ट्रल हलमा कफीको कप वा सुगन्धित दार्जिलिङ चियालाई लिएर स्वतन्त्र र अनियन्त्रित आदानप्रदान हुने थियो– पुरानो कफी बोर्डका कर्मचारीहरूले तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीका लागि बिहान ९ बजे ताजा कफीको कप कसरी लैजान्थे भनेर आफ्नो कुराको दावी गर्दथे। ।

दशकौँदेखि सेन्ट्रल हलले देखेका धेरैवटा ऐतिहासिक घटनाहरूले यसलाई भारतमा सह–अस्तित्वमा रहन सक्ने विचारहरूको भिन्नताको गौरवपूर्ण प्रतीक बनायो। सन् १९४६–४९ सम्म यहाँ संविधान सभाको बहस भएको थियो। यहीँबाट जवाहरलाल नेहरूले सन् १९४७ अगस्ट १४–१५ को मध्यरातमा आफ्नो युगान्तकारी ‘ट्रिस्ट विथ डेस्टिनी’ भाषण दिए।

यी गोलाकार पर्खालहरूले सन् १९८९ मा विश्वनाथ प्रताप सिंहलाई सातौँ प्रधानमन्त्रीको रूपमा उठाएको राजनीतिक उन्मादलाई देखेका थिए । देवीलाललाई पहिले नेता घोषित गरियो–युएनआई रिपोर्टरले हलबाट बाहिर निस्केर ‘यो प्रधानमन्त्रीका लागि देवीलाल हो’ भन्दै केही मिनेटपछि ‘पहिलेको समाचार मर्यो भनेका थिए ।  घटनाहरूको एक नाटकीय मोडमा, देवीलालले वीपी सिंहलाई भावी प्रधानमन्त्री नियुक्त गरेका थिए।

सन् २००४ मा सेन्ट्रल हलमा सोनिया गान्धीले प्रधानमन्त्री पद त्यागेकी थिइन्। यहीँबाट नरेन्द्र मोदीले सन् २०१४ को जुनमा संविधानको प्रतिलिपि हेरेका थिए र आफ्नो तेस्रो कार्यकालको सुरुमा यसको अगाडि झुकेका थिए। यहीँबाट सन् २००० मा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति बिल क्लिन्टनसँग हात मिलाउन सांसदहरू एक–अर्कामाथि चढ्नेसम्मको हर्कत गरेका थिए।

सेन्ट्रल हलले सत्ताधारी पार्टीका राजनीतिज्ञहरूलाई राजनीतिक विभाजनमा आफ्ना समकक्षीहरूसँग कुरा गर्न सक्षम बनाएको थियो । एउटा कुनामा भएको अरुण जेटली–पी चिदम्बरमको बैठकले भाजपा र काङ्ग्रेसबीचको गतिरोध सुल्झाएको थियो। उदाहरणका लागि यसले मनमोहन सिंहको कार्यकालमा सत्तारूढ काङ्ग्रेसलाई आणविक दायित्व सम्वन्धी कानूनलाई कडा बनाउन सफल बनाएको थियो । वाजपेयीको प्रधानमन्त्रीकालमा संसदीय मामिला मन्त्री प्रमोद महाजनले विपक्षी नेताहरूलाई यसो भन्दै गरेको सुनिन्थ्यो, ‘तपाईँहरूले संसद अवरुद्ध गरेर आफ्नो कुरा राख्दै हुनुहुन्छ, अब विजनेसमा लागौँ।’

सेन्ट्रल हलमा आफ्नो ‘अड्डा’ का लागि आइपुगेपछि जेट्लीलाई पत्रकारहरूले घेरेका थिए। त्यहाँभारतका विभिन्न राज्यका पत्रकारहरूले भेट्न र विचार आदानप्रदान गर्न सक्थे। मिडियाका लागि, सेन्ट्रल हलले अनुकूल, अफ–द–रेकर्ड अन्तरक्रियाका लागि ठाउँ दिएको थियो । प्रवेशका लागि योग्य भएका वरिष्ठ पत्रकारहरूले पर्दा पछाडिको जानकारी लिन सक्थे जसले उनीहरूलाई भारतको लोकतन्त्रको कामकाजमा गहिरो अन्तरदृष्टि दिन्छ।

स्वर्गीय उपराष्ट्रपति कृष्ण कान्तले एक पटक संसदमा घोषणा गरेका थिए, ‘जब तपाईँ जनतामा सूचनाको प्रवाह रोक्नुहुन्छ, तपाईँ आफैलाई सूचनाको च्यानल अवरुद्ध गर्दै हुनुहुन्छ।’

लोकसभाका अध्यक्ष ओम बिरलाले अब मिडियाको चिन्तालाई सम्बोधन गर्न सर्वदलीय समिति गठन गर्ने वाचा गरेका छन्। नयाँ संसद भवनमा केन्द्रीय हलको समकक्षको कुनै छैन–यो ‘केन्द्रीय हल’ हो जुन अध्यक्षले मिडियालाई सूचना पहुँच गर्न र हाम्रो लोकतन्त्रमा यसको भूमिका खेल्न सक्षम बनाउन पुनर्स्थापना गर्ने विचार गर्नुपर्छ।

: लेखक, द इन्डियन एक्सप्रेसनकी सम्पादक हुन्।
इन्डियन एक्सप्रेसबाट