विश्व चर्चित म्यागजिन द इकोनोमिष्टले वर्ष २०२४ को समीक्षा गरिरहेको छ । यसै सन्दर्भमा यसपटक इकोनोष्टिले इतिहासमा महान भनिएका साहित्यकार तथा लेखकहरुलाई अमेरिकी खुफिया एजेन्सी सिआइए र बेलायती उपनिवेशकालीन जासुसहरुले कसरी उनीहरुका कृतिलाई प्रोपोगण्डाका हतियार बनाउँथे भन्ने सन्दर्भमा ६ वटा पुस्तक र तिनको संक्षिप्त विवरण दिएको छ। त्यसमध्ये गेब्रिएल गार्सिया मार्क्वेज र रुडयार्ड किप्लिङ नेपालमा पनि परिचित लेखक हुन् । यो जानकारी नेपाली पाठकहरुलाई पनि उपयोगी हुने ठानेर यहाँ दिएका छौं ।

सरकारहरूले साहित्यमा प्रभाव पार्ने अनपेक्षित रूप देखिन्छ। यसमध्ये केही उत्कृष्ट पनि छन् । जर्ज अर्वेलले सन् १९४० मा लेखेका थिए, “सबै कला प्रचारप्रसार हो, तर सबै प्रचारप्रसार कला होइन।” यो भनाइको दोस्रो भागसँग सहमत नहुने मानिसहरू कमै होलान्। “मीन काम्फ” जस्ता भयानक लेखनमा कलात्मकता पाउन कठिन छ। तर, पहिलो भागलाई केवल प्रचारप्रसारको विस्तारित परिभाषामा मात्र सत्य मान्न सकिन्छ।

आजकल, ठूला कलाकृतिहरू प्रायः सरकारका उद्देश्यहरू पूरा गर्न बनाइँदैनन्। यद्यपि तिनले कुनै उद्देश्य प्रवर्द्धन गर्न सक्छन्, मानिसहरूले तिनीहरूलाई त्यसकारणले उच्च स्थान दिँदैनन्। तर, यो सूचीमा रहेका पुस्तकहरूले अर्वेलको उक्त भनाइको पहिलो भागलाई आंशिक रूपमा सत्य ठह¥याउँछन्। यी पुस्तकहरूका लेखकहरूलाई सरकारहरू वा विचारधारात्मक समूहहरूले लेख्न प्रेरित गरेका थिए वा राजनीतिक उद्देश्यका लागि तिनका लेखनलाई प्रवर्द्धन गरेका थिए।

शीत युद्धका समयमा, पश्चिमी गुप्तचर संस्थाहरूले लेखकहरूलाई अनुदान दिएका थिए। प्रायः ती लेखकहरू अत्यन्तै सक्षम थिए । सीआईएले फ्रान्स, जापान र अफ्रिकामा साहित्यिक पत्रिकाहरू स्थापना ग¥यो। यसका उद्देश्यहरू थिए – अधिनायकवादीहरूद्वारा हुने सेन्सरसिपको सामना गर्नु र पश्चिमी लक्ष्यहरूप्रति विश्व संस्कृति अनुकूल बनाउनु। ब्रिटिश गुप्तचर सेवाले साम्राज्यलाई समर्थन गर्ने कल्पनात्मक कृतिहरू लेख्न प्रेरित ग¥यो ।

केही लेखकहरूले आफ्नो लेखनीलाई राज्यको सेवामा अर्पण गरे भने केहीले आफ्नो काम सरकार वा समूहले प्रवर्द्धन गर्ने कुरा बुझेनन्। यहाँ छ वटा त्यस्ता पुस्तकहरू छन्, जसका लेखकहरू आफैमा योग्य छन्, तर ती कुनै न कुनै रूपमा प्रोपोगण्डाका उदाहरण हुन्।

द आइज अफ एसिया – रुडयार्ड किप्लिङ (काशी हाउस, १२८ पृष्ठ)

रुडयार्ड किप्लिङको ब्रिटिश साम्राज्यको प्रचारकका रूपमा भूमिका प्रायः बिर्सिएको छ। पहिलो विश्वयुद्धको समयमा, ब्रिटिश गुप्तचरहरूले लेखकलाई भारतीय राष्ट्रवादलाई कमजोर बनाउने कथा लेख्नका लागि भर्ती गरेका थिए ।
सन् १९१६ मा जेम्स डनलप स्मिथ, जो एक ब्रिटिश अधिकारी थिए, किप्लिङलाई फ्रान्समा लडिरहेका भारतीय सैनिकहरूको व्यक्तिगत पत्र पठाए। स्मिथले किप्लिङलाई पत्रहरू पुनर्लेखन गर्न आग्रह गरे ताकि तिनमा कुनै पनि भारत समर्थक वा क्रान्तिकारी भावना नदेखियोस् ।

सन् १९१७ को मे र जून महिनामा द स्याटर्डे इभनिङ पोस्ट नामक अमेरिकी पत्रिकाले तीमध्ये चार वटा कथा प्रकाशित ग¥यो। (तीमध्ये तीन वटा कथा लन्डन मर्निङ पोस्ट मा पनि प्रकाशित भए।) जब किप्लिङले ती सबै कथाहरूलाई एक पुस्तकका रूपमा संकलन गरे, तब उनले आफ्नो नाम दिए र त्यसलाई “द आइज अफ एसिया” नाम दिएका थिए ।

किप्लिङले डनलप स्मिथलाई पत्रहरू पुनर्लेखन गर्दा आफूले देखेको भावलाई “केही हदसम्म विस्तार” गरेको बताएका थिए। तर, उनको पुनर्लेखन त्यसभन्दा पनि धेरै सिर्जनात्मक थियो। उनले सैनिकका पत्रहरूलाई फिक्सनमा बदल्दै तिनलाई परिमार्जन गरे। उनले सैनिकहरूको गुनासाहरू, जस्तै “हामी कसाइको डोरीमा बाँधिएका बाख्राजस्ता छौं” भन्ने वाक्य हटाए र ब्रिटेनलाई “गिल्ट फर्निचर, मार्बल, सिल्क्स, मिरर्स” जस्ता प्रशंसात्मक वर्णनले भरे।

ब्रिटिश गुप्तचरले यो पढेपछि झन रुचि देखाए। किप्लिङले डनलप स्मिथसँग सोधे, “क्यारेक्टरहरूको जातीय वा मानसिक दृष्टिकोणमा कुनै गल्ती देख्नुभयो?” यस्तो देखिन्छ कि स्मिथले कुनै गल्ती देखेनन्।

धेरै पाठकहरूले किप्लिङको (उपन्यास “किम” बारे लेख्ने एक समीक्षकले भनेजस्तै) “सकारात्मक, विस्तृत र गैर–रूढीवादी भारतीय व्यक्तित्वको चित्रण” भन्दै प्रशंसा गरेका छन्। तर, प्रापोगण्डावाजका रूपमा उनको भूमिकाले उनको दृष्टि धुमिल बनाइदियो ।

डाक्टर झिभागो – बोरिस पास्टर्नाक (भिन्टेज पव्लिसिंग ५१२ पृष्ठ; ४२० )

शीत युद्धको समयमा सीआईएले सोभियत संघमा सेन्सरसिपलाई कमजोर पार्ने प्रयासस्वरूप पुस्तकहरू र पत्रिकाहरू गुप्त रूपमा प्रसार ग¥यो। यीमध्ये फ्योदोर दोस्तोयेभ्स्की, लियो टलस्टोय र भ्लादिमिर नाबोकोभका उपन्यासहरू पठाइएका थिए । तर, सीआईएलाई सबैभन्दा प्रिय लेखक बोरिस पास्टर्नाक लागेका थिए ।

सन् १९५८ मा सीआईएको एक नोटमा भनिएको थियो, उनको उपन्यास डाक्टर झिभागो को “महत्वपूर्ण प्रचारात्मक मूल्य” थियो। यो प्रेमकथाको बारेमा यस्तो भन्नु केही अचम्मलाग्दो हुन सक्छ। तर सीआईए केवल उपन्यासको “विचारोत्तेजक प्रकृति” मा मात्र होइन, यसको “प्रकाशनको परिस्थितिमा” पनि रुचि राख्थ्यो।

सोभियत साहित्यिक पत्रिकाहरू र प्रकाशन गृहहरूले यस पुस्तकलाई दबाएका थिए। एउटा पत्रिकाले पास्टर्नाकको “क्रूरता” र समाजवादप्रतिको “अस्वीकृति”लाई दोष दिएको थियो। सोभियतहरूले उनको धार्मिक भावना मन पराएनन्।

एकजना इटालियन साहित्यिक प्रतिभा अन्वेषकले डाक्टर झिभागो को पाण्डुलिपि तस्करी गरी इटाली पु¥याए, जहाँ यो सन् १९५७ मा प्रकाशित भयो। सीआईएले यसलाई “सोभियत नागरिकहरूले सोच्नका लागि अवसर”का रूपमा हेरे, कि “आफ्नै देशमा महान् जीवित रुसी लेखकको उत्कृष्ट साहित्यिक कृति उपलब्ध छैन भने उनीहरूको सरकारमा के समस्या छ?”

जासूस संस्थाले पुस्तकलाई रुसी भाषामा पनि सहयोगपूर्वक प्रकाशित ग¥यो। पूर्वी युरोपका एजेन्टहरूको सहयोगमा १,००० भन्दा बढी प्रतिहरू प्रसार गरियो। यसलाई सन् १९५८ को बेल्जियममा आयोजित विश्व मेला (ध्यचमिुक ँबष्च) मा वितरण गरियो। सीआईएले यस्तो आशा ग¥यो कि मूल रुसी भाषामा प्रकाशनले पास्टर्नाकलाई नोबेल पुरस्कार जित्ने बाटो खोल्नेछ।

पास्टर्नाकले नोबेल पुरस्कार जिते, तर सोभियतहरूले उनलाई यही कारणले अस्वीकार गर्न बाध्य तुल्याए। उनले डाक्टर झिभागो लाई सन् १९६५ मा ब्लकबस्टर फिल्ममा परिणत भएको हेर्नका लागि भने उनी लामो समय बाँचेका थिएनन्।

पार्टिजन्स – पिटर म्याथिसन (भिन्टेज बुक्स; १८४ पृष्ठ)

सन् १९४७ मा सीआईए स्थापना हुँदा, यसले येल विश्वविद्यालयका धेरै वरिष्ठ विद्यार्थीहरूलाई भर्ती ग¥यो। तीमध्ये पिटर म्याथिसन पनि थिए। सीआईएले उनलाई पेरिस पठायो। उनले आफू उपन्यास लेख्दैछु भन्ने बहाना गरे। तर, पेरिसमा उनको सीआईए सम्पर्क अधिकृतले यो कथा “कमजोर” भएको माने।

म्याथिसनले पेरिसमा वास्तवमै उपन्यास लेखे, त्यो पनि दुईवटा । उनको दोस्रो उपन्यास पार्टिजन्स बार्नी स्यान्ड नामक पात्रको कथा हो, जो पेरिसमा बसोबास गर्ने एक अमेरिकी समाचार सेवाका पत्रकार हुन्। उनी फ्रेन्च कम्युनिस्ट पार्टीका पूर्व नेता भेट्न खोज्छन्, जसले उनलाई बाल्यकालमा स्पेनको गृहयुद्धबाट भाग्न सहयोग गरेका थिए।

उपन्यासमा कम्युनिस्ट पार्टीको काम गर्ने तरिकाबारे यति विस्तृत जानकारी छ कि शिकागो ट्रिब्यून ले समीक्षामा यसको लेखकलाई मस्को फर्कन सिफारिस ग¥यो। तर उपन्यासको सहानुभूति स्पष्ट रूपमा पश्चिमतर्फ छ।
स्यान्ड कम्युनिस्टहरूलाई आत्मकेन्द्रित र बेइमान ठहर्याउँछन्, उनको देशभक्ति बढ्दै जान्छ। पार्टिजन्स को साहित्यिक शैलीले म्याथिसनको भावी करियरको संकेत दिएको थियो ।

उनी पेरिस रिभ्यु नामक साहित्यिक पत्रिका स्थापना गर्ने क्रममा थिए। उनले यो पत्रिकालाई पेरिसमा बसोबास गरेका वामपन्थी अमेरिकी कलाकार र बौद्धिकहरूमाथि जासुसी गर्न पनि प्रयोग गरे। सीआईएले यो आवरणलाई उनको जासूसी कार्यका लागि धेरै प्रभावकारी ठह¥यायो।

पार्टिजन्स म्याथिसनको उत्कृष्ट कृति होइन। उनी अमेरिकाको नेशनल बुक अवार्ड (ल्बतष्यलब िद्यययप ब्धबचम) का दुवै विधा – कथा र गैर–कथा जित्ने एक मात्र लेखक हुन्। तर, जब स्यान्ड पेरिसमा घुम्छन्, उनले पाठकहरूलाई सम्झाउँछन् कि म्याथिसन आफ्ना वामपन्थी मित्रहरूलाई केवल कलाको लागि मात्रै होइन, जासुसीका लागि पनि नजिकबाट हेर्दै थिए ।

रिडिङ लोलिता इन तेहरान, अ मेम्वाएर इन बुक्स आजार नफिसी (¥यान्डम हाउस, ३५६ पृष्ठ; ४१८)

आजार नफिसी, जो इरानी प्रवासी र अंग्रेजीकी प्राध्यापक हुन्, उनी यो कृत्ति प्रकाशित भएपछि चर्चित बनिन्। यो पुस्तक अमेरिकामा तत्काल लोकप्रिय बन्यो र न्युयोर्क टाइम्सको बेस्टसेलर सूचीमा ११७ हप्तासम्म रह्यो।

यो आठ इरानी महिलाको मनमोहक कथा हो, जो गोप्य रूपमा नाबोकोभ, गुस्टाभ फ्लोबेयर र हेनरी जेम्सका उपन्यासहरूको अध्ययन गर्न भेला हुन्छन्। यी महिला इस्लामिक गणराज्यका सन्तान हुन्, जसले पुस्तकहरूमाथिको प्रतिबन्ध र यसको “दुर्गन्धित र भ्रामक अतिशयोक्ति” को विरोध गर्छन्।

यद्यपि, यो विवरण रिडिङ लोलिता इन तेहरान लाई लागू हुँदैन, जसले पाएको प्रशंसा वास्तवमै योग्य छ। तर, यो पुस्तक साधारण साहित्यिक संस्मरणभन्दा फरक संस्थाहरूको योगदानको ऋणी छ। आजार नफिसीले आफ्नो पुस्तक लेख्न मद्दत पु¥याउने अनुदानका लागि स्मिथ रिचर्डसन फाउन्डेसनलाई धन्यवाद दिन्छिन्। यस संस्थाको उद्देश्य “अमेरिकी हित र मूल्यहरूलाई विदेशमा प्रवर्द्धन गर्नु” हो।

नफिसी लेख्छिन्, केवल “साहित्यमार्फत् कसैले आफूलाई अरूका स्थानमा राख्न सक्छ।” पश्चिमी पाठकहरूका लागि रिडिङ लोलिता इन तेहरानसाहित्यले उनका विद्यार्थीहरूका लागि गरेको प्रभाव जस्तै ज्ञानवर्द्धक छ। यसले इरानको धर्मतन्त्रको कठोर आलोचनालाई समर्थन गर्छ, जसलाई अमेरिका अझै पनि प्रभावकारी हुने आशा राख्छ।

वन हन्ड्रेड इअरर्स अफ सोचिच्युड, गेब्रिएल गार्सिया मार्क्वेज (रुपान्तरण, ग्रेगोरी रबसा, पेन्गुइन ४३२ पृष्ठ)

अमेरिकाले गेब्रिएल गार्सिया मार्क्वेजलाई तीन दशकसम्म प्रवेशमा रोक लगायो, किनभने उनी १९५० को दशकमा कोलम्बियन कम्युनिस्ट पार्टीसँग आबद्ध थिए। उनले केही समय पार्टीको सेलमा बसेर काम गरे ।

यद्यपि, सीआईएद्वारा वित्तपोषित कोलम्बियन पत्रिका मुन्डो नुभो ले उनको महान् कृति वन हन्ड्रेड इअरर्स अफ सोचिच्युड का दुई अध्याय पुस्तक प्रकाशित गर्नु एक वर्षअघि १९६७ मा छाप्यो। तर, यसले पुस्तकमा रहेको १९२८ को “बनाना नरसंहार” को कथा समेटेन। यो घटनामा, अमेरिकी दबाबमा कोलम्बियन सेनाले युनाइटेड फ्रुट कम्पनीका हडतालरत कर्मचारीहरूमाथि कारबाही गर्दै झण्डै ७५ जनाको हत्या गरेको थियो।

मुन्डो नुभो ले कोलम्बियाको जादू यथार्थवादको शैलीमा भएका वर्णनहरू छाप्यो। पत्रिकाले प्रायः अमेरिका समर्थक र कम्युनिस्ट विरोधी लेखहरू प्रकाशित गर्थ्यो। तर, यसले राजनीतिक वामपन्थी लेखकहरूको कामप्रति पनि खुला दृष्टिकोण राखेको देखायो।

सीआईएका एक एजेन्टले यस दृष्टिकोणलाई “फिडेलिज्मो सिन फिडेल” अर्थात् क्युवाका शासक फिडेल क्यास्ट्रोको कम्युनिस्ट सिद्धान्त, तर उनको अमेरिका विरोधी क्रान्तिवादबिनाको भनेर वर्णन गरे।

मार्क्वेज, जब उनले मुन्डो नुभा सीआईएको आर्थिक सहयोगमा थियो भन्ने थाहा पाए, उनी क्रुद्ध भए। पत्रिकाका सम्पादक रोड्रिगेज मोनेगललाई पत्रमा उनले आफूलाई “धोका खाएको पति” जस्तो महसुस भएको बताए।

द मुन इज डाउन– जोन स्टाइनबेक (पेनगुइन,१४४ पृष्ठ; ४१२)

सन् १९४० को जुनमा, फ्रान्सले जर्मनीसँग युद्धविराम सम्झौता हस्ताक्षर गरेपछि दुई दिनमै, जोन स्टाइनबेकले अमेरिकी राष्ट्रपति फ्रान्कलिन रुजवेल्टलाई पत्र लेखे। उनले रुजवेल्ट प्रशासनलाई “तत्काल, नियन्त्रण गरिएको, र विचार गरिएको” प्रचार सामग्री बनाउन आग्रह गरे।

स्टाइनबेकले आफ्नै सुझावलाई अनुसरण गरे, नाजीहरूको विरुद्धमा कब्जा गरिएका युरोपेलीहरूलाई विद्रोहका लागि प्रेरित गर्न कथा लेखे। द मुन इज डाउन को कथा एक अज्ञात युरोपेली देशमा आधारित छ, जसलाई फासिस्ट शक्तिले कब्जा गरेको छ।

स्टाइनबेकले लेखेअनुसार यो काल्पनिक ठाउँ नर्वेको कठोरता, डेनमार्कको चतुरता, र फ्रान्सको तर्कबाट प्रेरित छ। यस देशका विद्रोहीहरूले कर्नेल ल्यान्सरको नेतृत्वमा रहेका आक्रमणकारीहरूसँग लड्छन्।

नाजीहरूको विरुद्धमा रहेको प्रतिरोध आन्दोलनका सदस्यहरूले उपन्यासलाई नर्वे, डेनमार्क र फ्रान्समा अनुवाद गरेर तस्करी समेत गराए । सन् १९४५ मा, द्वितीय विश्वयुद्ध समाप्त भएपछि, नर्वेका राजाले जोन स्टाइनबेकलाई युरोपेली प्रतिरोध आन्दोलनमा उनको योगदानको कदरस्वरूप नर्वेको फ्रिडम क्रस सम्मान प्रदान गरे।

द इकोनोमिक्सबाट