काठमाडौं,१५ कार्तिक । केन्द्रिकृत राज्यव्यवस्थाको उपज नै भन्नुपर्छ, नेपालमा विगत लामो समयदेखि शिक्षा, स्वास्थ्य, सडक जस्ता विकासका आधारभुत पक्षको खोजिमा गाउ“बाट शहर र शहरबाट राजधानी पस्ने क्रम निरन्तर रह्यो । फलतः अहिलेको शहरहरु र राजधानीमा अनियन्त्रित बस्ति बस्दै गए र तीनै बस्ति अहिले शहर बनेका छन्, अव्यवस्थित शहर ।

आम मानिसलाई लाग्न सक्छ, बस्ती विस्तार हुंदै जांदा शहर बन्छ । तर शहर र बाक्लो बस्ती उस्तै प्रकृतिको देखिए पनि यथार्थ त्यस्तो हैन । कुनै ठाउ“मा घरहरु बढ्दैज“ादा त्यो ठाउ बस्ती त बन्छ, तर सहर बन्नका लागि विभिन्न मापदण्डहरु पुरा हुनुपर्छ । खानेपानी, सडक सञ्जाल, ढल, बिजुली, पार्क जस्ता आधरभुत पूर्वाधार सहित भवनको संरचना र गुणस्तरीयता यौटा सभ्य शहरको आधारभुत मापदण्ड हुन् । तर, नेपालमा पछिल्लो समयको शहरीकरणलाई विश्लेषण गर्दा विना कुनै मापदण्ड विस्तारित बस्ति तथाकथित शहरमा रुपान्तरण भएको छ ।

त्यसो त चुनावताका राजनीतिक नाराका रुपमा स्मार्ट सिटी बन्ने आश्वासन नपाएका शहरहरु नेपालमा कमै छन् । तर, यथार्थमा स्मार्ट सिटी त परै जाओस, राजधानी शहर काठमाडौं समेत अव्यस्तित वस्तिले कुरुप बनेको छ । अर्थात अलि सरल भाषामा भनौं, ‘काठमाडौं अव्यवस्थित शहरीकरणको भद्दा नमुना हो’ । शहरको जनघनत्व बढि हुनेहु“दा खानेपानी, ढल, फोहोरमैला लगायत पुर्वाधारको व्यवस्थापन कठिन हुन्छ । यसको व्यवस्थापनका लागि एउटा व्यवस्थित प्रणालीको आवश्यकता पर्दछ । त्यसो त, राज्यपुर्नसंरचनाका क्रममा शहरोन्मुख बस्ती समेटेर नगरपालिकाको संख्या पनि बढाइएको छ । नगरपालिका घोषणा गर्दैमा कानुनी रुपमा सहर भएपनि मापदण्ड पुरा नहुन्जेल व्यवस्थित शहर नबन्ने बताउ“छन् पूर्व सचिव तथा सहरी विकास विज्ञ किशोर थापा ।

शहरमा धेरै उत्पादनमुलक गतिविधि हुने र व्यवस्थित जीवन शैली हुनुपर्छ । गाउ“मा कृषिजन्य उत्पादन र शहरमा औद्योगिक उत्पादन मुख्य विशेषता हुने विज्ञ थापाको बुझाई छ ।

अव्यवस्थित शहरीकरण तात्कालीन रुपमा सामान्य प्रक्रिया झै देखिए पनि दीर्घकालीन रुपमा विकराल समस्याको पोको हो । नेपालका शहरहरु अव्यवस्थित रहेकाले यसलाई व्यवस्थित बनाउनमा गम्भीर हुनुपर्ने थापाको ठहर छ ।

केन्द्रमा रहन खोज्ने प्रबृतिले देशका मुख्य शहर र राजधानीमा चाप बढाएको छ । देश संघीयतामा गएसंगै केन्द्रको अधिकार समेत बा“डफ“ाड भएको छ । यस्तोमा सहरी क्षेत्रको जनघनत्वलाई व्यवस्थापन गर्ने र अव्यवस्थित सहरी क्षेत्रलाई व्यवस्थापन गर्ने राम्रो मौका हुन सक्छ ।