जुनमा शेख हसिनाले दुई हप्ताका बीचमा दुई पटक भारत भ्रमण गरी भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीलाई भेटेकी थिइन्।
लामो समयदेखि बङ्गलादेशकी प्रधानमन्त्री रहेकी शेख हसिनाको नाटकीय राजीनामा र उनको भारत पलायनले दुई देशबीचको घनिष्ठ सम्बन्धलाई विडम्बनापूर्ण रूपमा देखाएको छ ।
निजामति कर्मचारी भर्नामा रहेको कोटा उन्मूलन गर्न विद्यार्थीहरूले गरेको विरोध व्यापक र हिंसात्मक सरकार विरोधी आन्दोलनमा परिणत नभएसम्म हसिनाले करिब १६ वर्षसम्म १९ करोडको देश बङ्गलादेशमा शासन गरिन्। प्रहरी र सरकार विरोधी प्रदर्शनकारीहरूबीचको झडपमा अहिलेसम्म कम्तीमा २८० जनाको मृत्यु भएको छ।
जूनमा, श्रीमती हसिनाले दुई हप्तामा दुई पटक भारतको भ्रमण गरेकी थिइन्।
उनको पहिलो भ्रमण भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको शपथ ग्रहण समारोहमा सहभागी हुन भएको थियो। त्यसपछि, उनले दुई दिने राजकीय भ्रमण गरिन्, संसदीय चुनावमा मोदीको भारतीय जनता पार्टीको नेतृत्वमा रहेको गठबन्धनको लगातार तेस्रो जितपछि कुनै सरकार प्रमुखले गरेको यो पहिलो भारत भ्रमण थियो।
‘विगत एक वर्षमा हामी १० पटक भेटेका छौँ। यद्यपि यो बैठक विशेष छ किनकि हाम्रो सरकारको तेस्रो कार्यकालपछि शेख हसिना पहिलो राजकीय अतिथि हुन् ‘, मोदीले संयुक्त पत्रकार सम्मेलनमा भनेका थिए ।
मित्रता निर्विवाद थियो। ‘बङ्गलादेशले भारतसँगको सम्बन्धलाई धेरै महत्त्व दिन्छ’, हसिनाले भनिन् ‘हामीले के गरेका छौं र गर्ने योजना बनाएका छौं भनेर हेर्न बङ्गलादेश आउनुहोस्।’
भारतको बङ्गलादेशसँग विशेष सम्बन्ध छ। दुई छिमेकीहरूले ४०९६ किलोमिटर सीमा र भाषिक, आर्थिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध साझा गर्छन्। बङ्गलादेश, पहिले पूर्वी पाकिस्तान, सन् १९७१ मा पश्चिम पाकिस्तान (अहिले पाकिस्तान) सँगको युद्धपछि जन्मिएको थियो जसमा भारतले बङ्गाली राष्ट्रवादीहरूलाई समर्थन गरेको थियो। दुई देशबिचको द्विपक्षीय व्यापार लगभग १६ अर्ब डलर छ, जसमा भारत एसियामा बङ्गलादेशको शीर्ष निर्यात गन्तव्य हो।
निश्चित रूपमा, सम्बन्धहरू पूर्ण छैनन्ः बङ्गलादेशको चीनसँगको घनिष्ठ सम्बन्ध, सीमा सुरक्षा, आप्रवासन मुद्दाहरू र केही बङ्गलादेशी अधिकारीहरूको मोदीको हिन्दू राष्ट्रवादी राजनीतिप्रतिको असहजतालाई लिएर मतभेद उत्पन्न हुन्छ।

हसिनाको राजीनामापछि बङ्गलादेशका सेना प्रमुख वाकर–उज–जमानले अन्तरिम सरकारको योजना घोषणा गरेका छन्। उनले राष्ट्रपति मोहम्मद साहाबुद्दिनलाई भेट्नेछन् र बङ्गलादेश नेसनलिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा विपक्षी दलहरूसँग कुरा गरेपछि दिनको अन्त्यसम्ममा समाधानको आशा रहेको रिपोर्टहरूले बताएका छन्। अन्तरिम सरकारको नेतृत्वबारे अझै अस्पष्ट छ।
अहिलेसम्म भारतले हिंसात्मक विरोधलाई बङ्गलादेशको ‘आन्तरिक मामिला’ को रूपमा मात्र बताउने गरेको छ। के यसले खुलासा हुने घटनाक्रमका बारेमा थप भन्न– र गर्न– सक्छ ?
‘केही छैन। अहिलेको लागि केही छैन’, एक्समा भारतले के गर्नुपर्छ भनेर भारतीय विदेश नीति विशेषज्ञ ह्याप्पीमोन ज्याकबले लेखेका छन् ।
‘यो अझै खुलिरहेको छ। अनि, यो भारतको बारेमा होइनः यो बङ्गलादेशको राजनीतिको बारेमा हो। तिनीहरूलाई यो पत्ता लगाउन दिनुहोस्।’
अमेरिकी थिंक–ट्याङ्क विल्सन सेन्टरका माइकल कुगेलम्यानले विश्वास गर्छन् कि हसिनाको राजीनामा र उडान ‘भारतका लागि सबैभन्दा खराब अवस्थाको नजिक छ, किनकि यसले लामो समयदेखि हसिना र उनको पार्टीको कुनै पनि विकल्पलाई भारतीय हितका लागि खतराको रूपमा हेरेको छ।’
दिल्लीले आफ्नो चिन्ता व्यक्त गर्न बङ्गलादेशको सेनासँग सम्पर्क गर्ने र अन्तरिम सरकारमा आफ्नो हितलाई ध्यानमा राख्ने आशा गरेको कुगेलम्यानले बीबीसीलाई बताए।
‘यसबाहेक, भारतले नर्भस भएर हेर्नु र पर्खनु पर्नेछ। यसले स्थिरताको हितमा स्वतन्त्र र निष्पक्ष चुनावलाई समर्थन गर्न सक्छ, तर यसले बीएनपी–यो कमजोर र विभाजित भए पनि–फर्कन चाहँदैन। दिल्लीले सम्भवतः त्यस कारणले लामो अवधिको अन्तरिम शासनको विरोध गर्दैन।’

‘हत्या, आक्रमण र जबरजस्ती बेपत्ताु को विरोधमा अदालत, क्याम्पस र सडकमा कोटा सुधारको विरोध प्रदर्शनको नेतृत्व गरेको विद्यार्थी एगेन्स्ट डिस्क्रिमिनेशन समूहले ३१ जुलाईमा राष्ट्रव्यापी ‘मार्च फर जस्टिस’ आह्वान गरेको थियो र समूहको संयोजकका अनुसार सरकारको जागिर कोटा प्रणालीको बिरूद्ध विद्यार्थी नेतृत्वको विरोध प्रदर्शनको क्रममा भएको हिंसाको संयुक्त राष्ट्र सङ्घले अनुसन्धान गर्न माग गरेको थियो। कोटा विरोधी प्रदर्शनकारीहरूले बङ्गलादेश, ढाकामा राष्ट्रव्यापी ‘न्यायका लागि मार्च’ आह्वान गरे ।
नागरिक सेवा कोटालाई लिएर भड्किएको विद्यार्थीहरूको विरोध व्यापक सरकार विरोधी आन्दोलनमा परिणत भएको छ।
हसिनाको अचानक पतनले उनका सहयोगीहरूलाई विचलित पारेको हुन सक्छ ।
बङ्गलादेशका संस्थापक राष्ट्रपति र विश्वको सबैभन्दा लामो समयसम्म सेवा गर्ने महिला सरकार प्रमुखकी छोरी, हसिनाले लगभग १६ वर्षसम्म आफ्नो देशको नेतृत्व गरिन्। उनले विश्वको सबैभन्दा तीव्र गतिमा बढिरहेको अर्थतन्त्र र दक्षिण एसियामा जीवनस्तरमा ठुलो वृद्धिको निरीक्षण गरेकी थिइन्।
तर उनको शासनमा जबरजस्ती बेपत्ता, गैरन्यायिक हत्या र विपक्षीको दमनको आरोप पनि लगाइएको थियो। उनी र उनको पार्टी अवामी लिगले यी आरोपहरू अस्वीकार गर्दै आएको छ । जबकि उनको सरकारले विरोध प्रदर्शनलाई बढावा दिएकोमा विपक्षी दलहरूलाई आरोप लगाउने गरेकी थिइन् ।
जनवरीमा, हसिनाले विवादास्पद चुनावमा लगातार चौथो कार्यकाल जितेकी थिइन्। विपक्षी बीएनपीले मतदान बहिष्कार गऱ्यो, र यसका नेताहरू र समर्थकहरूको सामूहिक गिरफ्तारीले मतदानमा धांधलीको आरोपलाई अझ जटिल बनाएको थियो।
बङ्गलादेशमा केही भारत विरोधी भावना हसिनाको सरकारलाई भारतको समर्थनबाट उत्पन्न भएको छ, जसलाई आलोचकहरूले घरेलु राजनीतिमा हस्तक्षेपको रूपमा हेर्छन्। ऐतिहासिक गुनासो र अतिक्रमणको आरोपले पनि केही नकारात्मक धारणामा योगदान दिएको छ ।
इलिनोइस स्टेट युनिभर्सिटीका बङ्गलादेशी–अमेरिकी राजनीतिक वैज्ञानिक अली रियाजले बीबीसीलाई भने कि भारतको मौनता ‘आश्चर्यजनक छैन किनकि यो विगत १६ वर्षदेखि हसिना सरकारको प्रमुख समर्थक रहेको छ र व्यावहारिक रूपमा बङ्गलादेशमा लोकतन्त्रको क्षरणमा योगदान पुर्याएको छ।’
‘शेख हसिनालाई अयोग्य समर्थनले मानव अधिकार उल्लङ्घनका लागि उनीमाथि पर्ने कुनै पनि दबाबविरुद्ध सुरक्षा कवचको रूपमा काम गरेको छ। यसबाट भारत आर्थिक रूपमा लाभान्वित भएको छ र हसिनालाई भारतको प्रभावक्षेत्रभित्र राख्ने एक मात्र उपायका रूपमा हेरेको छ।’

भारतीय सीमा सुरक्षा बल (बीएसएफ) का जवानहरू र युवाहरू १४ मई २०२४ मा पश्चिम बङ्गालको उत्तरी दिनाजपुर जिल्लाको रायगञ्ज नजिकैको परियाल गाउँमा भारत–बङ्गलादेश सीमामा साइकल जागरूकता र्यालीमा भाग लिइरहेका छन्।

भारतले वर्तमान बङ्गलादेशी विपक्ष र यसका सहयोगीहरूलाई ‘खतरनाक इस्लामिक शक्तिहरू’ का रूपमा देख्छ। हसिनाले आफ्नो भूमिमा भारत विरोधी उग्रवादीहरूमाथि कारबाही गरिन् र बङ्गलादेशको सिमानामा रहेका पाँचवटा भारतीय राज्यहरूलाई व्यापार मार्गहरू सुरक्षित गर्न पारवहन अधिकार प्रदान गरिन्।
‘शान्तिपूर्ण, स्थिर र समृद्ध बङ्गलादेश भारतको हितमा छ। ती सर्तहरू कायम राख्न भारतले सबै कुरा गर्नुपर्छ। अनिवार्य रूपमा तपाईँ शान्ति र शान्ति कायम राख्न चाहनुहुन्छ’, पूर्व भारतीय विदेश सचिव तथा बङ्गलादेशका लागि उच्चायुक्त हर्षवर्धन शृङ्गलाले हसिनाको राजीनामा हुनुभन्दा केही घन्टाअघि बिबिसीलाई बताएका थिए।
अहिलेको स्थिति अनिश्चित छ। ‘यस समयमा भारतसँग धेरै विकल्पहरू छैनन्’, एकजना वरिष्ठ कूटनीतिज्ञले बीबीसीलाई बताए। ‘हामीले हाम्रो सिमानामा नियन्त्रण कडा गर्नुपर्छ। अन्य कुनै पनि कुरा हस्तक्षेपको रूपमा बुझिनेछ’।

: बीबीसीको समाचार रिपोर्टको भावानुवाद