कालापानी क्षेत्रको सीमा विवादले निम्त्याइदिएको नेपाल र भारतबीचको तिक्तता र त्यससँगै देखिएको संवादहीनता कायम हुँदै गर्दा भारतका दुई सुरक्षा निकायाका शीर्षस्थ व्यक्तिले नेपाल भ्रमण गरेका हुन्।

नेपालमा कोरोनाभाइरस महामारी अझै बढ्दो छ। अन्तर्राष्ट्रिय सीमानाका पनि बन्द छन्। तर गोयल र नरवणेका लागि नेपाल भ्रमण गर्न ती कुनै कुरा बाधक भएनन्।

कतिपयलाई लाग्न थालेको छ – दुवै देश राजनीतिक तहको संवादको बाटोमा फर्किने वातावरण बन्दै गएको छ। परराष्ट्रमन्त्री प्रदीप ज्ञवाली पनि त्यो संवाद अगाडि बढ्ने आशामा देखिन्छन्।

बीबीसीसँग छोटो कुरा गर्दै उनले भने, “भारतीय प्रधानमन्त्रीको प्रतिनिधिको रूपमा भारतीय गुप्तचर प्रमुख आइसकेपछि र भारतीय सेना प्रमुखको भ्रमणले केही नयाँ स्थिति निर्माण गरेको छ, अब नेपाल-भारतबीच छलफलहरूको शृङ्खला अगाडि बढ्ने आशा छ।”

मोदीका ‘तीन सन्देश’

भारतीय गुप्तचर निकाय ‘रअ’ का प्रमुख सामन्तकुमार गोयलले प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँग भेटवार्ता गरेका थिए।

प्रधानमन्त्रीका विदेशमामिला सल्लाहकार राजन भट्टराईका अनुसार गोयलको भ्रमणले दुई प्रधानमन्त्रीबीच सन्देश आदान-प्रदानको काम गरेको छ। गोयलमार्फत् नरेन्द्र मोदीले तीनवटा सन्देश ओलीले पाए।

पहिलो: भारत दुई देशबीचको सम्बन्धलाई राम्रो बनाउँदै निरन्तर रूपमा अगाडि बढाउन चाहन्छ।

दोस्रो: हामीबीच केही समस्या छन्, ती वार्तामा बसेरै समाधान हुन्छन्। शान्तिपूर्ण हिसाबले टुङ्ग्याउनुपर्छ भन्ने मान्यतामा भारत छ।

तेस्रो: समस्या समाधानपछि दुई देशबीचको सम्बन्धलाई अझ नयाँ उचाइमा पुर्‍याऔँ भन्ने भारतको चाहना छ।

पहिलो बुँदामा भनिएको विश्वासको वातावरण वातावरण बनाउन वा उक्त इच्छा प्राप्तिको निम्ति दोस्रो बुँदामा प्रवेश गर्न राजनीतिक वा कूटनीतिक संवादको चरणको खाँचो पर्ने ठानिन्छ।

कतिपयले त्यसको निम्ति राजनीतिक तहको भ्रमण हुने आकलन पनि गर्न थालेका छन्।

राजनीतिक भ्रमण होला त?

जानकारहरूका विश्वासमा त्यो प्रक्रिया अब क्रमश: अगाडि बढ्नेछ। तर कुन तहबाट कहिलेदेखि हुन्छ भन्ने बेला भइसकेको छैन।

कोरोनाभाइरसको महामारीले गर्दा तत्काल अनुकूल अवस्था नदेखेका विदेश मामिला सल्लाहकार भट्टराईले कुनै पनि तहको राजनीतिक भ्रमणको तयारीबारे जानकारी नभएको बताए।

उनी भन्छन्, “तर पनि वातावरण अनुकूल हुँदै गएपछि स्वाभाविक रूपमा माथिल्लो तहका भ्रमणहरूले समस्या समाधानमा केन्द्रित हुन, नयाँ दिशा दिन सहयोग पुर्‍याउने भएकाले त्यो अघि बढाउनुपर्छ।”

खासगरी ‘रअ’ प्रमुख गोयलको भ्रमणले प्रधानमन्त्रीको पार्टी नेकपाभित्र हलचल निम्त्याइदिएको छ।

कतिपय नेताले त्यो पार्टी नीति र निर्णयविपरीत भएको बताइरहेका छन्।

त्यस्तै कतिपय जानकारहरूले पहिले गुप्तचर र पछि सेना प्रमुखको भ्रमणका कारण गुप्तचरी र सैन्य कूटनीतिले दुई देशको राजनीतिक र कूटनीतिक सम्बन्धलाई किनारा लगाउने आशङ्का व्यक्त गरेको पाइन्छ।

‘सैन्य कूटनीति’को भूमिका कस्तो?

तर भट्टराई भन्छन्, “प्रधानमन्त्रीको सन्देश बोकेर आएपछि को आयो भन्ने गौण हुन्छ, उहाँले (गोयलले) प्रधानमन्त्रीको सन्देश दिनुभएको हो।”

आफ्ना विश्वासपात्र मानिएका उपप्रधानमन्त्री ईश्वर पोखरेललाई आफ्नो कार्यालयमा तानेर रक्षामन्त्रीको समेत जिम्मेवारी सम्हालेका प्रधानमन्त्री ओलीलाई भारतीय सेना प्रमुख मनोज मुकुन्द नरवणेले शुक्रवार भेट्नेछन्।

भारतले नाकाबन्दी गरेका बेला दुई देशबीच उत्पन्न तनाव अन्त्य गर्न पनि ‘सैन्य कूटनीति’ को उपयोग गरिएको दाबी गरिएको थियो। त्यसबेला नेपालमा ओली र भारतमा मोदी प्रधानमन्त्री थिए।

तात्कालिक प्रधानसेनापति राजेन्द्र क्षेत्रीले त्यसबारे भारतीय समकक्षी दलबीर सिंह, गृहमन्त्री र राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकारसँग कुराकानी गरेका थिए।

ती वार्तामा भारतविरोधी वा नेपालविरोधी भावना दुवै देशमा फैलिँदै गयो भने त्यसलाई त अनावश्यक तत्त्वहरूले प्रयोग गर्न सक्ने कुरा राखेको जानकारी उनले बीबीसीलाई दिएका थिए।

उक्त आन्तरिक गृहकार्यपछि विकसित घटनाक्रममा बन्द सिमानासँगै ओलीको भारत भ्रमणको बाटो पनि खुला भएको थियो।

दलबीर सिंह गोर्खा राइफल्सबाट सेना प्रमुख हुने तेस्रो सैन्य अधिकारी भएको बताइन्छ। उनीपछि सेनापति बनेका विपीन रावत अवकाशपछि भारतको चीफ अफ डिफेन्स स्टाफ बनाइएका छन्। नरवणे उनकै उत्तराधिकारी।

केही महिनाअघि नरवणले नेपाल-भारत सीमा विवाद गरेको टिप्पणीको नेपालमा आलोचना भएको थियो। तर पछि उनले नेपालसँगको सम्बन्ध सधैँ बलियो रहने अभिव्यक्ति दिएका थिए।

नेपाल-भारत सीमा विवादको पछिल्ला घटनाक्रम