काठमाडौ. २ असोज । उत्तरमा चीनलाई छिमेकी राष्ट्र पाएको नेपालका लागि दक्षिणमा भारत छिमेकी राष्ट्र छ । चीनको तुलनामा भारतसँग नजिकको सम्बन्ध छ । तर, चीनसँग जस्तो भारतसँग सम्मानजक सम्बन्ध स्थापित हुन सकेको छैन । भारतको तुलनामा चीनसँग सम्बन्धको दुरी केही टाढा होला । तर, सम्बन्ध सबैभन्दा सम्मानजनक छ । त्यसैले, हरेक राजनीतिक घटनाक्रमका बेला नेपाल–चीन सम्बन्धको व्यख्या हुने गरेको छ । राष्ट्रपति सी जिनपिङको पाँच वर्षे कार्याकाल सकिएको छ । चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको १८औं महाधिवेशन मार्फत पार्टी महासचिव निर्वाचित हुँदै पाँच वर्ष अगाडी सी जिनपिङ चीनको राष्ट्रपति निर्वाचित भएका थिए । यतिखेर चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी १९औं महाधिवेशन मार्फत नयाँ नेतृत्व चयनको क्रममा छ । त्यसैले, राष्ट्रपति सीको कार्यकालमा नेपाल–चीन सम्बन्ध कस्तो रहयो भनेर समिक्षा भइरहेको छ ।

राजनीतिक रुपमा सम्मानजनक सम्बन्ध
चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको १८औं महाधिवेशन मार्फत महासचिव निर्वाचित हुँदै सी जिनपिङ राष्ट्रपति निर्वाचित भएको बेला हाम्रो देश संविधान लेखन चलिरहेको थियो । छिमेकी देश भारतले नेपालको संविधान निर्माणमा सकारात्मक या नकारात्मक दुबै भूमिका निर्वाह गर्‍यो । त्यो समय, भारतले नेपाल एक सार्भभौमसत्ता सम्मपन्न स्वतन्त्र मुलुक भनेर सम्झन सकेन । तर, उत्तरी छिमेकी चीन र नयाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले भने नेपाल चीनसँग समान हैसित राख्ने मुलुक हो भन्ने कुरा स्मरण गरे । त्यसैले संविधान लेखनमा चीनले सुभेक्षा बाहेक केही गरेनन् । पछिल्लो समय चीनले छिमेकी देशको राजनीति समेत नियाल्न थालेको छ । तर, नेपालको हरेक राजनीतिक घटनाक्रममा भारत जस्तै चीनको नेपालमा प्रत्यक्ष संलग्नता छैन । राष्ट्रपति सीको पहिलो कार्यकालमा पनि चीनको पुरानो नीतिले निरन्तरता पायो । चीन अध्ययन केन्द्रका महासचिव उपेन्द्र गौतम चीनले नेपालसँग सधै समानताको सम्बन्ध कामय गर्न तत्पर रहेको बताउँछन् । राष्ट्रपति सीको पालमा केपी शर्मा ओली र प्रचण्डले प्रधानमन्त्रीको रुपमा चीन भ्रमण गरेका थिए । नेपालका दुई प्रधानमन्त्रीको भ्रमणको क्रममा चीनले गरेको सम्मानले नै चीनले नेपालसँग समानताको सम्बन्ध कायम राखेको महासचिव गौतम बताउँछन् ।

सम्झौताले सम्बन्धमा न्यानोपन
२०१२ नोभेम्बरमा सी जिनपिङ चीनको राष्ट्रपति भएपछि चिनियाँ विदेश नीतिमा छिमेकी सम्बन्धले प्राथमिकता पाएको देखिन्छ । राष्ट्रपति निर्वाचित भएपछि सी जिनपिङले नेपाल लगायत सीमा जोडिएका १४ छिमेकीसँग सम्बन्ध सुधारका लागि ‘पेरिफेरल पोलिसी’ अघि सारे । लगतै, राष्ट्रपति सीले सन २०१३ मा ‘बेल्ट एन्ड रोड’ अवधारणा अघि सारेका हुन । विश्वका ७० बन्दा बढी मुलुकले सहभागिता जनाएको यो परियोजनामा नेपालमा पनि सहभागी छ । विदेशी लगानीलाई प्रोत्साहीत गर्न नेपालमा राम्रो नीति बनेको छ । त्यही नीति अनुरुप नेपालमा प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी प्रतिबद्धता गर्ने मुलुकमध्ये चीन पहिलो स्थानमा छ । बेल्ट एन्ड रोड अवधारणा अनुरुप सिगात्से आइपुगेको चिनियाँ रेललाई सन २०२५ भित्र नेपालसम्म पुर्‍याउने काम राष्ट्रपति सीको कार्यकालमा प्राथामिकतामा परेको थियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले चीन भ्रमण गरेको बेला पारवहन तथा यातायात सम्झौता भएको थियो । त्यस्तै, प्रचण्ड प्रधानमन्त्री भएको बेला बेल्ट एन्ड रोड समझदारीपत्रमा हस्ताक्षर भएको थियो । यी दुई ऐतिहासिक कामले पनि राष्ट्रपति सीको पालमा नेपाल–चीन सम्बन्ध राम्रो भएको मान्न सकिने चीनका लागि पूर्व नेपाली राजदूत डा. महेश मास्के बताउँछन् ।

चिनियाँया अपेक्षा र नेपाली व्यवहार
चीन र दक्षिण एसिया जोड्ने सेतुका रूपमा नेपालको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । त्यसले दक्षिण एसिया क्षेत्रको समग्र आर्थिक सामाजिक क्षेत्रमा दीर्घकालीन फाइदा हुन्छ भन्ने चिनियाँ पक्षको बुझाइ छ । चीन नेपाली भूमिको प्रयोग गरेर आफुमाथी कुनै पनि प्रकारको हस्तक्षेप नहोस भन्ने कुरामा सचेत छ । चिनियाँ पक्षको यो चासोमा नेपाल पनि सचेत रहँदै आएको छ । तिब्बत स्वतन्त्रताका पक्षमा नेपाली भूमि प्रयोग नहोस भन्ने चीनको चाहना छ । नेपाल एक चीन नीतिमा प्रतिवद्ध रहँदै आएकाले नेपालप्रति चीन ढुक्क रहँदै आएको छ । नेपालसँग सडक र रेलमार्गको माध्यमबाट कनेक्टिभिटी बने चीन–नेपाल दुवैलाई पारस्परिक फाइदा हुने चिनियाँ पक्षको बुझाइ छ । चीनको यो चाहनामा पनि नेपाल सहमत हुनुले दुई देशको सम्बन्ध राम्रो छ ।

राष्ट्रपति सीको भ्रमण हुन सकेन
पाँच वर्ष अगाडी राष्ट्रपति निर्वाचित भएपछि सी जिनपिङले चीनको विदेश नीतिमा व्यापक परिवर्तन ल्याए । राष्ट्रपति सीले नेपाल भ्रमण गर्ने चाहना रहेको समेत बताए । राष्ट्रपति सी स्वयमले नेपाल भ्रमणको चाहना व्यक्त गर्नु नेपालका लागि अधिक खुशीको कुरा थियो । त्यसपछि राष्ट्रपति सी जिनपिङलाई नेपालमा स्वागत गर्न नेपाली पक्षबाट अनेकन प्रयासहरु भए । सीको पहिलो कार्यकाल सकिनै लाग्दासम्म पनि उनलाई नेपाल प्रमण गराउने प्रयत्न जारी नै रहयो । तर, राष्ट्रपति सीले नेपाल भ्रमण भने गरेनन् । अस्थिर राजनीतिका कारण राष्ट्रपति सीले नेपालको भ्रमण नगरेको चीन अध्ययन केन्द्रका महासचिव उपेन्द्र गौतम बताउँछन् ।

विश्व शक्ति राष्ट्र चीनको नेतृत्व सी जिनपिङले सम्हालेपछि नेपाल–चीनबीचको सम्बन्ध मजबुत बनाउने अनेकौ कामहरु भएको छ । कतिय सम्झौताहरुले दुई देशको सम्बन्धन झनै राम्रो बनाएको छ । दुई देशबीच भएको सम्झौताहरु असमान छैनन् । तुलनात्मक रुपमा नेपालकै हितमा छन् । चीनले नेपालसँग केही महत्वपूर्ण मुद्धाहरुबाहेक अन्य विषयमा धेरै अपेक्षा गरेको छैन । चिनियाँ चाहनामा नेपाल समेत सचेत छ । त्यसैले, सी जिनपिङको पाँच वर्षे कार्यकालमा नेपाल–चीन सम्बन्ध शुखद नै रहयो ।

एउटा विशाल र समृद्ध राष्ट्र चीन । दक्षिणमा सिमा जोडिएको एउटा सानो र विकासोन्मुख राष्ट्र नेपाल । नेपाल–चीन सिमा जोडिएका दुई छिमेकी मुलुक । दुई देशबीच समृद्ध सम्बन्ध छ । औपचारिक सम्बन्ध यतिखेर सात दशकको यात्रामा छ । औपचारिक सम्बन्ध सुरु भएको यो अवधिमा दुबै देशले अकेकौ समस्याहरु झेलेका छन् । तर, बिकासको दौरानमा भने चीनले कोसौ टाढा फड्को मारिसकेको छ । नेपालमा भने बल्ल समृद्धिको कथन सुरु भएको छ । तर, पनि यी दुई देश समान हैसियताका छिमेकी राष्ट्रको सम्बन्ध छ । नेपाल–चीन सम्बन्ध चिनियाँ पक्षले नेपालमा गर्दै अएको सहयोग र लगानीमा मात्रै निर्भर छैन । एक चीन नीति प्रति नेपालको वफादारीताले पनि दुई देशको सम्बन्ध कामय गर्न महत्वपूर्ण काम खेल्दै आएको छ । दुई देशबीचको सम्बन्ध सी जिनपिङको पाँच वर्षे कार्यकालमा झनै समधुर रहयो ।